زندگی و سلوک عملی علاّمه سیّد محمّد حسین طباطبائی

 

زندگی و سلوک عملی علامه طباطبایی

ولادت:
علاّمه طباطبایی رحمه الله در آخرین روز ماه ذیحجّه سال 1321 هـ.ق (مقارن با سال 1281 هجری شمسی) در شاد آباد تبریز متولّد شد. ستاره ای درخشان در آسمان سلسله جلیل القدر سادات طباطبایی تبریز هویدا شد و خداوند به سیّد محمّد قاضی طباطبایی فرزند پسری هدیه داد که نامش را سیّد محمّد حسین گذاشت؛ حکیم عارفی که بعدها بسیاری از انسانها، از چشمه جوشان حکمت و معرفتش جرعه های جان بخش نوشیدند. هنوز پنج سال از عمر سیّد محمّد حسین نگذشته بود که مادرش را از دست داد. پدر سعی کرد غم مادر را از دل محمّد حسین و دیگر فرزند کوچکترش محمّد حسن، بزداید، ولی نمی دانست که چهار سال بعد، درگذشت خود او، غم فرزندان را دو چندان خواهد کرد.
اجداد علاّمه طباطبایی رحمه الله از طرف پدر از اولاد حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام و از اولاد ابراهیم بن اسماعیل دیباج هستند و از طرف مادر اولاد حضرت امام حسین علیه السّلام می باشند.

سیّد محمّد حسین و برادرش سیّد محمّد حسن در سال 1304 هجری شمسی تحصیلات مقدّماتی را در مدرسه طالبیه تبریز به پایان رساندند. امّا روح پرعطش آنان هنوز سیراب نشده بود.

دختر علاّمه طباطبایی می گوید:

یک روز حاج آقا می آید و به مادرم می گوید من دیگر در تبریز نمی توانم ادامه تحصیل دهم و برای بهره گرفتن از استادان بهتر، باید راهی نجف شویم، امّا هزینه سفر نداشتند. وقتی مادرم می بیند حاج آقا ناراحت است، جهیزیه خود را می فروشد تا هزینه سفر تأمین شود. سیّد محمّد حسین که هزینه سفرش تأمین شده بود، زمین های زراعی و کارهای کشاورزی شان را به یکی از هم آبادیهای شان سپرد و عازم نجف شد تا تحصیلات خود را تکمیل کند، البتّه حالا دیگر تنها نبود و هر دو برادر ازدواج کرده بودند. به این ترتیب، هر دو خانواده به همراه کربلایی قلی و سلطنت خانم (خادم و خادمه شان) عازم سفر می شوند و در خانه ای کوچک در محلّه عمّاره نجف ساکن می شوند و زندگی جدیدی را آغاز می کنند.
امّا بعد از گذشت مدّتی، فرزند یک و نیم ساله شان (سیّد محمّد حسین 24 ساله و همسر ایشان 19 ساله بوده اند) به مرض سختی مبتلا می شود و از دنیا می رود.
روزی مادر داغدیده بغضش ترکید و به همسرش گفت: آقا! یاد محمّد لحظه ای مرا رها نمی کند. دلم برای کودک خردسالم خیلی تنگ شده. جز چند نفر هیچ کس حتّی مرگ او را هم به ما تسلیت نگفت. بیا برگردیم. این جا دیار غربت است و ما هیچ کس را نداریم. چطور می توانیم این همه سال اینجا بمانیم؟ صدای در، مادر داغدیده را ساکت کرد، سیّد صدا زد: آمدم و با عجله به سمت در دوید. با باز شدن در، سیّد میرزا علی قاضی طباطبایی وارد شد. او یکی از پسرعموهای محمّدحسین بود که مدّتها پیش به قصد تحصیل به نجف آمده بود. زن و شوهر از دیدن یک آشنا در دیار غربت بسیار خوشحال شدند. آقا میرزا علی خیلی خودمانی با سیّد و همسرش برخورد کرد. آنها ساعاتی را با هم گذراندند و از دوران کودکی و زندگیشان در تبریز و خاطره ها گفتند. یادآوری این خاطره ها، درد و غم این زوج جوان را کاهش داد. بعد از ساعتی میرزا عصایش را برداشت و قصد رفتن کرد. سیّد و همسرش نیز به رسم بدرقه او را همراهی کردند. دو سه قدم مانده به در، آقا میرزا علی رو به همسر سیّد کرد و گفت: دختر عمو! این بار فرزندت می ماند، پسر است و نامش هم عبدالباقی است. و با این حرف، خداحافظی کرد و رفت. چند ماه بعد بود که همسر سیّد، باردار شد.

اولین دیدار با آیت الله سید علی قاضی طباطبایی:

به نقل از علاّمه آمده است:

هنگامی که در نجف اشرف به درس و بحث اشتغال داشتم یکی از روزها مرحوم قاضی به من برخورد کرد و بدون مقدمه گفت: اگر طالب دنیایی نماز شب و اگر طالب آخرتی نماز شب بخوان. همین دیدار و گفتوگوی کوتاه منشاء آشنایی من با استاد شد. قبل از آن که به محضر وی بار یابم، خود را از کتب فلسفی و آثار معقول بی نیاز می دیدم و پیش خود می گفتم اگر مرحوم ملاّصدرا هم بیاید، مطلبی فوق آنچه من فهمیده ام عرضه نخواهد کرد. ولی پس از بهره مند شدن از دیدار این استاد بزرگوار، به یکباره احساس کردم گویا تاکنون از حکمت و فلسفه چیزی عایدم نشده و از اسفار حتّی یک کلمه هم نفهمیده ام. این برخورد جالب، علاّمه طباطبایی را وارد مرحله تازه ای از زندگی کرد و سیر و سلوک عارفانه وی آغاز شد.

سیّدحسین بادکوبه ای
علاّمه در زادگاه خود، در ریاضیات «ارشاد الحساب» و در فلسفه و کلام «اشارات» و «کشف المراد» را خوانده بود. امّا این دو کتاب، ذوق بالای علاّمه را کفاف نمی داد، تا اینکه در نجف با حکیمی برخورد کرد که از بزرگان فلسفه و استادان صاحب نظر این دو رشته بود. این حکیم معروف سیّد حسین بادکوبه ای بود که توانست علاّمه را با حقیقت حکمت، به ویژه تفکر فلسفی، آشنا کند و باعث شود او در عرض شش سال، منظومه ی سبزواری و اسفار و مشاعر ملاّصدرا و دوره شفای بوعلی و اخلاق ابن مسکویه را بخواند.
«سیّد حسین باد کوبه ای پیشنهاد کرد، ریاضیات بخوانم و در همین راستا به درس مرحوم سیّد ابوالقاسم خوانساری که ریاضیدان زبردستی بود حاضر شدم و یک دوره حساب استدلالی، هندسه مسطّحه و فضایی و جبر استدلالی را فرا گرفتم.»
استاد ایشان در فلسفه حکیم متأله، مرحوم آقا سید حسین باد کوبه ای بود که سالیان دراز در نجف اشرف در معیت برادرش مرحوم آیت الله حاج سید محمد حسن طباطبایی الهی نزد او به درس و بحث مشغول بودند.

و امّا معارف الهیّه و اخلاق و فقه الحدیث را نزد عارف عالیقدر و کم نظیر مرحوم آیت الله سیّد علی آقا قاضی طباطبائی رحمه الله آموختند و در سیر و سلوک و مجاهدات نفسانیّه و ریاضات شرعیّه تحت نظر و تعلیم و تربیت آن استاد کامل بودند.
حجّت الاسلام سیّد احمد قاضی از قول علاّمه رحمه الله نقل می کند که:

پس از ورودم به نجف اشرف به بارگاه امیرالمؤمنین علیه السّلام رو کرده و از ایشان استمداد کردم. در پی آن آقای قاضی نزدم آمد و فرمود:
شما به حضرت علی علیه السّلام عرض حال کردید و ایشان مرا فرستاده اند. از این پس، هفته ای دو جلسه با هم خواهیم داشت.
و در همان جلسه فرمود:
اخلاصت را بیشتر کن و برای خدا درس بخوان. زبانت را هم بیشتر مراقبت نما.

بازگشت به وطن
روزهایی که علاّمه و برادرش در نجف می گذراندند، به سختی سپری می شد. گذران زندگی برای دو برادر که حاضر نبودند از سهم امام هم استفاده کنند، سخت و طاقت فرسا بود. دیگر ماندن نه مصلحت بود و نه امکان داشت. اوضاع کشاورزی و زمین هایشان، حسابی به هم خورده بود. به همین جهت، علاّمه طباطبایی و برادرش بلافاصله راهی ایران و دیار آبا و اجدادی شان – شاد آباد تبریز – شدند و تا 10 سال در وطن خویش ماندند. در این مدّت با تلاش طاقت فرسا زمینه ای رها شده و باغ های مخروبه را آباد کردند. طی این مدّت، به امور روستاها و زندگی مردم نیز رسیدگی می کردند و به کمک نیازمندان می شتافتند.

دلتنگ آموختن
علاّمه در کنار همه این کارها و مشکلاتی که وجود داشت، مطالعه و تحقیق را رها نکرده بود و رساله های علمی می نوشت. گاهی که یاد نجف و گنبد و بارگاه حضرت علی علیه السّلام می افتاد، دلش برای درس و آموختن علم، حسابی تنگ می شد و نمی دانست چه باید بکند.

هجرت به قم
علاّمه طباطبایی بالاخره تصمیمش را می گیرد:

«هم زمان با آغاز سال 1325 هجری شمسی وارد شهر قم شدیم ... در ابتدا به منزل یکی از بستگان وارد شدیم، ولی به زودی در کوچه یخچال قاضی در منزل یکی از روحانیون اتاقی دو قسمتی که با نصب پرده قابل تفکیک بود اجاره کردیم. این دو اتاق قریب بیست متر مربع بود. طبقه زیر این اتاقها انبار آب شرب بود که در صورت لزوم بایستی از در آن به داخل خم می شدیم و ظرف آب را پر می کردیم، چون خانه فاقد آشپزخانه بود، پخت و پز هم در داخل اتاق انجام می گرفت»

«قاضی معروف»
اوّلین روزی که برای تدریس پا به کلاس حوزه گذاشت، جمعیّتی حدود صد نفر منتظر او نشسته بودند. کم کم شیفتگی و علاقه طلاّب به او، به حدّی رسید که بعضی از آنها حجره های مدرسه را ترک و در اطراف خانه اش اتاقی اجاره می کردند تا به او نزدیک تر باشند. هر روز یکی دو ساعت به غروب مانده به سراغش می رفتند و تا پاسی از شب حرفهایش را می شنیدند. کم کم آوازه سیّد محمّد حسین قاضی بیشتر شد و همه قاضی معروف را شناختند. امّا خود علاّمه برای آن که لقب استادش، مرحوم آیت الله سیّد میرزا علی قاضی فقط به استاد منحصر باشد و برای حفظ احترام، نام او را از خود برداشت و ترجیح داد به اسم طباطبایی خوانده شود.

«شاهکار علاّمه طباطبایی رحمه الله»
علامه طباطبایی رحمه الله ، در سال 1333 هجری شمسی نگارش تفسیرالمیزان اثر بزرگ خویش را آغاز کرد و 17 سال طول کشید تا آن را به پایان برساند؛ اثری جالب و دلنشین که نظیر آن تا به حال نوشته نشده است. به عقیده آیت الله العظمی خویی رحمه الله ، علاّمه برای نوشتن این اثر، خود را تصفیه کرده بود. شهید مطهّری رحمه الله هم می گوید: همه تفسیرالمیزان با فکر نوشته شده... من معتقدم بسیاری از این مطالب از الهامات غیبی است. کمتر مشکلی در مسائل اسلامی و دینی برایم پیش آمده که کلید حلّ آن را در تفسیرالمیزان پیدا نکرده باشم.

«مباحثه با پروفسور کُربن»
یکی از اثرات ماندگار علاّمه، مباحثات وی با پروفسور کُربن استاد دانشگاه و اسلام شناس غربی بود. مباحثه بین پروفسور کربن و علاّمه طباطبایی از سال 1336 هجری شمسی شروع شد و بیش از 20 سال ادامه پیدا کرد که نتایج این مباحثات به چهار زبان فارسی، عربی، فرانسه و انگلیسی منتشر شده است. روزی علاّمه در بین صحبتهایش به پروفسور گفت:

«در اسلام هر وقت انسان حالی پیدا کند، می تواند خدا را بخواند. چون همه مکانها بدون استثناء محلّ عبادت است. امّا در دین مسیح این طور نیست. عبادت حتماً باید در وقت معیّنی (روز یکشنبه) و در مکان معیّنی (کلیسا) انجام شود؛ در غیر این صورت باطل است. او باید تا روز یکشنبه که کلیسا باز می شود صبر کند.» پروفسور کربن جواب داد: بلی، این اشکال در دین مسیح وجود دارد. علاّمه طباطبایی ادامه داد: «همچنین در دین مسیح خدا اسماء حسنا ندارد و جز الفاظ خدا، اله و اب نام دیگری ندارد.»

«رحلت، دیگر بر نمی گردم»

مهندس عبدالباقی، نقل می کند:
هفت، هشت روز مانده به رحلت علامه، ایشان هیچ جوابی به هیچ کس نمی داد و سخن نمی گفت فقط زیر لب زمزمه می کرد : لا اله الاّ الله!
حالات مرحوم علاّمه در اواخر عمر دگرگون شده و مراقبه ایشان شدید شده بود و کمتر تناول می کردند، و مانند استاد خود، مرحوم آیه الله قاضی این بیت حافظ را می خواندند و یک ساعت می گریستند :
کاروان رفت و تو در خواب و بیابان در پیش

کی روی؟ ره زکه پرسی؟ چه کنی؟ چون باشی؟
همان روزهای آخر، کسی از ایشان پرسید: در چه مقامی هستید؟ فرموده بودند: مقام تکلّم
سائل ادامه داد: با چه کسی؟ فرموده بودند: با حق.

آیت الله کشمیری رحمه الله می فرمودند:
شب وفات علاّمه طباطبائی رحمه الله در خواب دیدم که حضرت امام رضا علیه السّلام در گذشته اند و ایشان را تشییع جنازه می کنند. صبح، خواب خود را چنین تعبیر کردم که یکی از بزرگان [و عالمان] از دنیا خواهد رفت؛ و در پی آن، خبر آوردند که آیت الله طباطبائی رحمه الله درگذشت.
ایشان در روز سوم ماه شعبان 1401 هـ.ق به محضر ثامن الحجج علیه السّلام مشرّف شدند و 22 روز در آنجا اقامت نمودند، و بعد به جهت مناسب نبودن حال شان او را به تهران آورده و بستری کردند، ولی دیگر شدّت کسالت طوری بود، که درمان بیمارستانی نیز نتیجه ای نداشت.
تا بالاخره به شهر مقدس قم که محلّ سکونت ایشان بود برگشتند و در منزل شان بستری شدند و غیر از خواص، از شاگردان کسی را به ملاقات نپذیرفتند، حال ایشان روز به روز سخت تر می شد، تا اینکه ایشان را در قم، به بیمارستان انتقال دادند.
روزهای آخر زندگی پر بار علاّمه طباطبایی رحمه الله فرا رسیده بود و بیماری او را از پای انداخته بود. وقتی ایشان را از خانه به بیمارستان منتقل می کردند، رو به خانوادهاش کرد و گفت: من دیگر بر نمی گردم. در بیمارستان هم همه کارکنان را تحت تأثیر قرار داده بود، تا جایی که رییس بیمارستان می گفت: علاّمه حافظه شان را در مورد مسائل دنیوی و مادّی از دست داده اند و به مسائل مادّی بی توجّه اند، امّا پیوندشان با خدا و عالم معنویت مستحکم تر شده است ؛ انگار از ناسوت بریده و به ملکوت پیوسته اند. قریب یک هفته در بیمارستان بستری می شوند و دو روز آخر کاملاً بیهوش بودند و بالاخره چند روز بعد در صبح یکشنبه 18 محرّم الحرام سال 1402 هـ.ق و 24 آبانماه 1360 هجری شمسی سه ساعت به ظهر مانده رحلت کردند. علاّمه که همیشه از ابدیت سخن می گفت از این عالم خاکی رخت بر بست و برای اطّلاع و شرکت بزرگان از سایر شهرستان ها، مراسم تدفین به روز بعد موکول می شود و جنازه ایشان را در 19 محرّم الحرام دو ساعت به ظهر مانده از مسجد حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام تا صحن مطهر حضرت معصومه علیها السّلام تشییع می کنند و آیت الله حاج سیّد محمّد رضا گلپایگانی رحمه الله بر ایشان نماز می گذارند و در بالا سر قبر حضرت معصومه علیها السّلام دفن می کنند.

امام خمینی رحمه الله در پیام تسلیت خود به همین مناسبت فرمودند:

من باید از این ضایعه ای که برای حوزه های علمیه و مسلمین حاصل شد و آن رحلت مرحوم علاّمه طباطبایی است، اظهار تأسّف کنم و به شما ملّت ایران به خصوص حوزه های علمیّه تسلیت عرض کنم.

علاّمه از خود دو پسر و دو دختر به یادگار گذاشته است. فرزند ارشد ایشان سیّد عبدالباقی به کارهای صنعتی مشغول است و سیّد نورالدین در تبریز زندگی می کند. داماد اوّل ایشان آیت الله قدوسی است که فرزند بزرگش در منطقه هویزه به شهادت رسید.

«ویژگیهای شخصیتی علاّمه طباطبائی رحمه الله»

علاّمه طباطبایی رحمه الله در طول زندگی پر برکت خود همواره پاسخگوی پرسشهای جوانان اطرافش بود.
آنچه در پی می آید پرسش یک جوان و پاسخ ایشان به وی است:
محضر مبارک حضرت آیت الله العظمی جناب آقای طباطبایی، سلام علیکم و رحمه الله و برکاته.
جوانی هستم 22 ساله که تنها ممکن است شما باشید به این سؤال من پاسخ گویید. در محیط و شرایطی زندگی می کنم که هوای نفس و آمال بر من تسلّط فراوان دارند و مرا اسیر خود ساخته اند و سبب باز ماندن من از حرکت به سوی الله شده اند. درخواستی که از شما دارم این است که بفرمایید بدانم به چه اعمالی دست بزنم تا بر نفس مسلّط شوم و این طلسم شوم را که همگان گرفتار آنند بشکنم و سعادت بر من حکومت کند؟ لطفاً نصیحت نمی خواهم بلکه دستورات عملی برای پیروزی لازم دارم. (23/10/1355)
سلام علیکم
برای موفّق شدن و رسیدن به منظوری که در نامه مرقوم داشته اید، لازم است همّتی برآورده و توبه ای نموده، به مراقبه و محاسبه پردازید. به این نحو که هر روز که هنگام صبح از خواب بیدار می شوید، قصد جدّی کنید که در هر عملی که پیش می آید رضای خدا را مراعات خواهم نمود، آن وقت در سر هر کاری که می خواهید انجام دهید نفع آخرت را منظور خواهید داشت؛ به طوری که اگر نفع اخروی نبود، انجام نخواهید داد و وقت خواب چهار، پنج دقیقه در کارهایی که روز انجام داده اید فکر کرده و یکی یکی از نظر خواهید گذرانید. هر کدام مطابق رضای خدای انجام یافته شکر بکنید و هر کدام تخلّف شده استغفار. این رویه سخت است و در ذائقه نفس، تلخ. ولی کلید نجات و رستگاری است و هر شب پیش از خواب اگر توانستید سُوَر مسبّحات (حدید – حشر – صف – جمعه و تغابن) را بخوانید و پس از 20 روز، حالات خود را برای بنده بنویسید، انشاء الله موفّق خواهید بود . والسّلام علیکم (سوره اعلی هم جزو این مسبّحات می باشد.)

«اخلاق شاگرد پروری»
بهترین سیرت و خوی و خلقی که از روحیه عالیقدر علاّمه طباطبایی رحمه الله حکایت می کرد، اخلاق شاگرد پروری و کادرسازی در حوزه علمیّه بود و بر این کار اصرار و ولع وصف ناپذیری از خود نشان می داد.

«جوابگویی به سؤالات»
استاد غلامحسین دینانی یکی از شاگردان علاّمه می گوید:

«من که خودم یکی از شاگردانش بودم. هیچ وقت در هیچ سؤالی خودم را کنترل نمی کردم، چون می دانستم ایشان آنقدر بزرگوار است که هر چه دلت خواست می توانی بگویی. در مقابل سؤال رو ترش نمی کرد و به همین جهت ما احساس آزادی می کردیم و هر چه در دل داشتیم می گفتیم. ایشان هم با کمال بردباری با ما هم نفسی می کرد و کنار می آمد و جواب می داد»

«زندگی خانوادگی»
علاّمه با وجود حجم زیاد کارهایش، هیچ وقت از خانواده خود غافل نمی شد. همیشه در برنامه روزانه اش ساعتی را به خانواده اش اختصاص می داد و آن را بهترین اوقاتش می دانست و می گفت:

«این ساعت تمام ناراحتی هایم را برطرف می کند.» علاّمه در خانه هم مثل بقیّه جاها هرگز عصبانی نمی شد و اعضای خانواده اش صدای بلند حرف زدنش را نشنیده بودند. بچّه هایش را بسیار دوست داشت، با آنها مهربان و خوش رفتار بود و تا اندازه ای که می توانست وقتش را صرف بازی با آنها و سرگرم کردنشان می کرد. دخترها را تحفه های ارزنده و نعمتهای خداوندی می دانست و می گفت: اینها امانت خدا هستند هر چه به اینها بیشتر احترام بگذاریم، خدا و پیغمبر خوشحال تر می شوند. حتّی نام آنها را هم با پسوند سادات صدا می زد و با آنها با احترام و محبّت بیشتری رفتار می کرد تا در زندگی آینده شان همسران خوب و بانشاط و مادران شایسته و لایقی باشند. وقتی دخترهایش به خانه بخت رفتند، هر هفته به انتظار دیدنشان می نشست خودش از آنها پذیرایی می کرد و حتّی نمی گذاشت آنها برایش چای بیاورند. می گفت: نه! شما مهمان هستید و سیّد، من نباید به شما دستور بدهم.

«زمان شناسی»
دختر علاّمه می گوید: مرحوم پدرم در دوران نوشتن المیزان که عمر طولانی از ایشان برد، همواره دقّتها و ظرافتهای عملی را می دانستند و رعایت می کردند. ایشان جنبه های علمی و آماری موجود آن عصر را مورد توجّه قرار می دادند به طوری که حتّی بخش آماری یونسکو در مکاتبات ایشان با مسؤولان آن سازمان و استعلام مباحثات و یا آمارهای مختلف، با استاد همکاری می کردند و از او کمک می گرفتند.

«پشتکار بالا»
علاّمه پشتکار عجیبی داشت. چندین سال برای تفسیر زحمت کشید و اصلاً احساس خستگی نکرد، شب و روز نمی شناخت، از صبح زود تا ساعت 12 مشغول مطالعه و تحقیق و تألیف بود و بعد از نماز و صرف غذا و استراحت مختصر، تا غروب کار می کرد. ایشان روزی 14 ساعت کار می کرد و از روزهای سال فقط یک روز را تعطیل می کرد؛ آن هم روز عاشورا.

«توسّل به اهل بیت علیهم السّلام»
از جمله خصوصیات علاّمه طباطبایی رحمه الله، توسّل فوقالعاده وی به اهل بیت (سلام الله علیهم اجمعین) است. او یکی از رموز اصلی موفّقیت خود را، همین توسّل به اهل بیت علیهم السّلام می دانست.

«روش تدریس»
در تدریس، ویژگی های منحصر به فردی داشت که آنها را می توان به این صورت جمع بندی کرد:

1. تدریس آرام و آهسته

2. روشن کردن اصل موضوع

3. استدلال کردن توأم با دلیل و برهان

4. احترام گذاشتن به بزرگان ضمن انتقاد از آنان

5. بها دادن به نظر شاگردان

6. پیوند دادن دین و عقل

«پیش مطالعه»
علاّمه طباطبایی در زندگینامه خویش می گوید: در اوایل تحصیل که به صرف و نحو اشتغال داشتم علاقه زیادی به ادامه تحصیل نداشتم و از این روی هر چه می خواندم نمی فهمیدم و چهار سال به همین نحو گذرانیدم، پس از آن یک باره عنایت خدایی دامن گیرم شد و عوضم کرد و در خود یک نوع شیفتگی و بیتابی نسبت به تحصیل کمال حسن نمود به طوری که از همان روز تا پایان تحصیل که تقریباً هجده سال طول کشید، هرگز نسبت به تعلیم و تفکر احساس خستگی و دلسردی نکردم و زشت و زیبای جهان را فراموش کردم، بساط معاشرت با غیراهل علم را به کلّی برچیدم و در خورد و خواب و لوازم دیگر زندگی به حداقل ضروری قناعت نموده باقی را به مطالعه می پرداختم، بسیار می شد (به ویژه در بهار و تابستان) که شب را تا طلوع آفتاب به مطالعه می گذارندم و همیشه درس فردا شب را از پیش مطالعه می کردم، اگر اشکالی پیش می آمد با هر خودکشی بود حل می نمودم. وقتی که به درس حضور می یافتم از آن چه استاد می گفت قبلاً روشن بودم. هرگز اشکال و اشتباه درس را پیش استاد نبرده ام.

«تحقیق علمی در شب قدر»
آیت الله حسن زاده آملی حفظه الله در رابطه با پیگیری و استمرار روحیه تحقیق در علاّمه طباطبایی رحمه الله می فرماید: حضرت علاّمه طباطبایی رحمه الله شب قدر را به بحث و تحقیق آیات قرآنی احیاء می کرد و تفسیرش در این شب فرخنده به پایان رسید.

«صرفه جویی در وقت»
از ویژگیهای علاّمه طباطبایی رحمه الله دقّتی بود که در صرفه جویی در وقت داشت. ایشان تفسیر المیزان را که می نوشت، چرک نویس نداشت. ابتدا بی نقطه می نوشت بعد که مرور می کرد مجدّداً آن را نقطه گذاری می کرد، سؤال شده بود آقا چرا اوّل بی نقطه می نویسید؟ فرموده بود: من حساب کرده ام اّول که بی نقطه می نویسم و بعد در مرور نقطه می گذارم، چند درصد در وقتم صرفه جویی می شود.

«استادان برجسته»
درک کردن استادانی همچون آیت الله میرازی نائینی، آیت الله سیّد ابوالحسن اصفهانی، آیت الله شیخ ضیاءالدّین عراقی و از همه بیشتر آیت الله شیخ محمّد حسین اصفهانی معروف به کمپانی که به نظر علماء بزرگ، ایشان موفّق ترین دانشمند در فقه و اصول در قرن حاضر بود، بی تاثیر در موفّقیتهای ایشان نبود.

«مدرس اخلاق»
نجمه السادات طباطبایی، دختر علاّمه، درباره خصوصیات اخلاقی پدرش می گوید:

مقیّد به نماز اوّل وقت، بیداری شبهای ماه رمضان، قرائت قرآن با صدای بلند و نظم در کارها بودند و دست رد به سینه کسی نمی زدند و این به سبب عاطفه شدید و رقّت قلب بسیار ایشان بود. روزی به من گفتند: از صبح تا به حال 24 بار به خانه رفته ام و مراجعات مردم را جواب داده ام. بسیار کم حرف بودند و دیگران را هم به کم حرفی سفارش می کردند. پرحرفی را موجب کمی حافظه می دانستند. بسیار ساده صحبت می کردند، به طوری که گاهی آدم گمان می کرد ایشان یک فردی عادی و عامی است، نه یک عالم و فیلسوف.

«علاقه به خوشنویسی»
خطّ نستعلیق و شکسته علاّمه از بهترین و شیواترین انواع خط بود؛ گرچه در اواخر عمر به علّت کسالت اعصاب و رعشه حاصل در دست، دست ایشان تکان داشت و خط مرتعش بود ولی جوهره خط، حکایت از استادی این فن را داشت. خودشان می گفتند: قطعاتی از خطّ زمان جوانی مانده است که وقتی به آنها نگاه می کنم در تعجّب می افتم که آیا این خطّ من است.

 

مروری بر اندیشه های علاّمه رحمه الله :

«اسلام، دین عقل محور»
 «اسلام دینی است که احکامش را بر اساس ویژگی های انسان و در راستای ارضای غرایز و فطریات وی بنیان نهاده و در عین حال، در تنظیم و پیریزی احکام و قوانینش عقل محور است و احساسات و عواطف را بر آن اساس مورد توجه قرار می دهد، اسلام به جامعه بشری نمی گوید من خیر و صلاح شما را در پیروی از دعوت من و به کار بستن مواد آن می بینم، شما نیز به تشخیص من ایمان آورده و آن را بپذیرید، بلکه می گوید از هوسبازی و خرافه پرستی دست بردارید، آنچه را واقعاً و حقّاً صلاح و خیر جامعه شما در آن است و به حسب فطرت خدادادی، خیر و صلاح بودن آن را درک می کنید و تشخیص می دهید، به کار بندید و بالاخره اسلام، اعتقاد حق و عمل حق است، نه اسم یک سلسله اعتقادات و اعمال که کورکورانه بایست به حقّانیت آنها ایمان آورد»

«دنیا برای انسان»
اسلام می گوید: حق این است که دنیا برای انسان خلق شده، نه انسان برای دنیا. در این صورت انسان، اوّل باید ذات خود را بشناسد و با نیروی تعقل و واقع بینی، صلاح خود و جامعه خود را تشخیص دهد، سپس دست به کار بزند، نه اینکه به هر جلوه فریبنده ای دل بازد و خود را فراموش کند، تسلیم سیل عواطف شود و اختیار مقصد حقیقی را از دست بدهد؛ زیرا انسان جزء دستگاه عظیم آفرینش است و هیچ گونه استقلالی ندارد و در نتیجه راهی را باید در پیش گیرد که سیر دستگاه آفرینش برایش نشان می دهد.

«موفقیت علی علیه السّلام»
«علی علیه السّلام در خلافت چهار سال و نه ماهه خود، اگرچه نتوانست اوضاع در هم ریخته اسلامی را کاملاً به حال اوّلی که داشت برگرداند ولی از سه جهت عمده موفّقیت حاصل کرد:

1. به واسطه سیرت عادله خود، قیافه جذاب و سیرت پیغمبر اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم را به مردم، خاصّه به نسل جدید نشان داد.

2. از علی علیه السّلام در فنون متفرّقه عقلی و دینی و اجتماعی نزدیک به 11 هزار جمله قصار ضبط شده و معارف اسلام را در سخنرانی های خود با بلیغ ترین لهجه و روان ترین بیان ایراد کرده است. وی دستور زبان عربی را وضع کرد و اساس ادبیات عربی را بنیاد نهاد. وی اوّلین کسی است در اسلام که در فلسفه الهی غور کرده، به سبک استدلال آزاد و برهان منطقی سخن گفت و مسائلی را که تا آن روز در میان فلاسفه جهان مورد توجّه قرار نگرفته بود، طرح کرد و در این باب به حدّی عنایت به خرج می داد که در بحبوحه جنگها به بحث علمی می پرداخت.

3. گروه انبوهی از رجال دینی و دانشمندان اسلامی را تربیت کرد که در میان ایشان جمعی از زهّاد و اهل معرفت مانند «اویس قرنی» و «کمیل بن زیاد» و «میثم تمّار» و «رشید هجری» وجود دارند که در میان عرفای اسلامی مصادر عرفان شناخته شده اند و عدّه ای مصادر اوّلیّه علم فقه و کلام و تفسیر و قرائت و غیر آنها هستند.

«مقام زن»
... این زن بود که مرا به اینجا رساند. او شریک من بوده است و هر چه کتاب نوشته ام نصفش مال این خانم است... اگر زن اهمّیت نداشت، خدا نسل دوازده امام را از نسل حضرت زهرا سلام الله علیها قرار نمی داد. واقعاً اگر زن خوب باشد می تواند عالم را گلستان کند و اگر بد باشد، عالم را جهنّم می کند.

«معاد یا رستاخیز»
«همه ادیان و مذاهبی که به پرستش خدای یگانه دعوت می کنند و بشر را به نیکوکاری امر و از بدکاری نهی می نمایند، برای انسان معاد و زندگی دیگری پس از مرگ قائلند؛ زیرا آنها بر این باورند که نیکوکاری وقتی ارزش دارد که پاداش نیکی به دنبال خود داشته باشد و چون این پاداش در این جهان مشهود نیست، ناگزیر پس از مرگ در جهان دیگر و با زندگی دیگر خواهد بود.»

«حقیقت اسلام کجاست؟»
وقتی از علاّمه می پرسیدند: چرا حتّی یکی از کشورهای اسلامی جزو سرزمینها مترقّی و پیشرفته نیست؟ این واقعیت تلخ را تأیید می کرد و می گفت: باید دید در کدام یک از این کشورها که نام اسلامی دارند، قوانین اسلام اجرا می شود. گذشته از این که اسم دین روی اینها گذاشته شده، آیا از حقیقت اسلام هم بهره ای برده اند یا فقط بعضی عبادات اسلامی مثل نماز و روزه و حج را از روی عادت انجام می دهند؟ آیا چیزی از قوانین فردی، اجتماعی، جزایی و حقوقی اسلام را زنده نگه داشته اند؟ اگر نه، آیا مسخره نیست که انحطاط کشورهای اسلامی را به گردن اسلام بیندازیم؟

«سماور همیشه روشن بود!»
در روزهایی که علاّمه در سوگ همسرش محزون و متأثّر بود و اشک فراوانی از دیدگان بر گونه ها جاری می ساخت، یکی از شاگردانش سبب این همه آشفتگی و ناراحتی علاّمه را از این بابت جویا شده بود، استاد به این شاگرد پاسخ داده بود:

مرگ حق است، همه باید بمیریم، من برای مرگ همسرم گریه نمی کنم، گریه من از صفا و کدبانوگری و محبّتهای خانم است، من زندگی پر فراز و نشیبی داشته ام، در نجف اشرف با سختی هایی مواجه می شدم، من از حوائج زندگی و چگونگی اداره آن بی اطّلاع بودم، اداره زندگی به عهده خانم بود. در طول مدّت زندگی ما، هیچ گاه نشد که خانم کاری بکند که من حداقل در دلم بگویم، کاش این کار را نمی کرد یا کاری را ترک کند که من بگویم کاش این عمل را انجام داده بود. در تمام دوران زندگی هیچ گاه به من نگفت چرا فلان عمل را انجام دادی؟ یا چرا ترک کردی؟ مثلاً شما می دانید کار من در منزل است و همیشه مشغول نوشتن یا مطالعه هستم، معلوم است خسته می شوم و احتیاج به استراحت و تجدید نیرو دارم، خانم به این موضوع توجّه داشت، سماور ما همیشه روشن بود و هر ساعت یک فنجان چای می ریخت و می آورد در اتاق کار من می گذاشت و دوباره دنبال کارش می رفت تا ساعت دیگر... من این همه محبّت و صفا را چگونه می توانم فراموش کنم.

«تا به کجا!»
آخرین عید غدیر علاّمه بود، استاد روی تخت خوابیده بود و چند روزی بود که چشمانش را باز نکرده بود، یکی از شاگردانش گوشه اتاق ایستاده بود و به ایشان نگاه می کرد و زار زار می گریست، ناگهان علاّمه چشمانش را باز کرد و با شادی و نشاط خاصّی رو به شاگردش لبخند زد. شاگرد اشکهایش را پاک و به او سلام کرد. بعد برای اینکه بیشتر با آقا صحبت کرده باشد، پرسید: حضرت آقا! شرط حضور قلب در نماز چیست؟ و با خودش گفت: چقدر خوب می شود اگر آقا به این سؤال من برای یادگاری جواب بدهد، حیف که ایشان... امّا ناگهان علاّمه لبهای لرزانش را حرکت داد و آهسته گفت: توجّه و مراقبه، توجّه و مراقبه، توجّه و مراقبه،... .
باورش نمی شد، انگار دنیا را به او داده بودند، یک بار دیگر گفت: آقا! از اشعار حافظ چیزی در نظر ندارید؟» علاّمه سرش را تکان داد و زیرلب خواند: صلاح کار کجا و من خراب کجا... بقیه اش را بخوان! / ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا... و علاّمه آرامتر از قبل گفت: تا به کجا!

«ثواب تفسیر»
این هم خاطره ای از خود استاد: از عجایب و غرایب این بود که زمانی نامه ای از تبریز از طرف برادرم به قم آمد. در آن کاغذ این گونه نوشته بود که شاگرد ما روح پدر ما را احضار کرد و ما سؤالاتی نمودیم و ایشان گفتند که از شما گله دارند زیرا در ثواب تفسیری که نوشته اید پدر را شریک نکرده اید! این مطلب را فقط من و خدا می دانستم و حتّی برادر ما هم بی اطّلاع بود. چون از امور مربوط به نیّت قلبی من بود. نامه برادرم که رسید من بسیار شرمنده شدم، گفتم خدایا، اگر این تفسیر ما نزد تو مورد قبول است و ثوابی دارد، من ثواب آن را به روح پدرم و مادرم هدیه نمودم.
جدّ علاّمه طباطبائی رحمه الله از شاگردان و معاشران نزدیک شیخ محمّد حسن نجفی صاحب جواهرالکلام بود و نامه ها و نوشته های ایشان را می نگاشت. مجتهد بود و به علوم غریب (رمل و جفر و ...) نیز احاطه داشت امّا از نعمت داشتن فرزند محروم بود. روزی هنگام تلاوت قرآن به این آیه رسید:
وَ اَیُّوبَ إذ نَادَی رَبَّهُ اَنّیِ مَسَّنِیَ الضُّرُ وَ اَنتَ اَرحَمُ الرَّاحِمِین .
با خواندن این آیه، دلش می شکند و از نداشتن فرزند غمگین می شود.
همان هنگام چنین ادراک می کند که اگر حاجت خود را از خداوند بخواهد، روا خواهد شد. دعا می کند و خداوند هم پس از عمری دراز، فرزند صالحی به او عنایت می فرماید. آن پسر، پدر مرحوم علاّمه طباطبائی می شود. پدر علاّمه نیز پس از تولّد او، نام پدر خود (یعنی جدّ علاّمه) را بر وی می نهد.

«فعّالیت و کسب درآمد»
مرحوم علاّمه رحمه الله در مدّتی که در نجف مشغول تحصیل بودند به علّت تنگی معیشت و نرسیدن مقرّری که از ملک زراعیشان در تبریز بدست می آمد مجبور به مراجعت به ایران می شود و مدّت ده سال در قریه شادآباد تبریز به زراعت و کشاورزی مشغول می شوند. فرزند ایشان مهندس سیّد عبدالباقی طباطبائی می گوید:
خوب به یاد دارم که، مرحوم پدرم دائماً و در تمام طول سال مشغول فعّالیت بود و کارکردن ایشان در فصل سرما در حین ریزش باران و برف های موسمی در حالی که، چتر به دست گرفته یا پوستین بدوش داشتند امری عادی تلقی می گردید، در مدّت ده سال بعد از مراجعت علاّمه از نجف به روستای شادآباد و بدنبال فعّالیت های مستمر ایشان قنات ها لایروبی و باغ های مخروبه تجدید خاک و اصلاح درخت شده و در عین حال چند باغ جدید احداث گردید و یک ساختمان ییلاقی هم در داخل روستا جهت سکونت تابستانی خانواده ساخته شد و در محلّ زیرزمین خانه حمّامی به سبک امروزی بنا نمود.

«مهارت های علاّمه رحمه الله»
فرزند علاّمه می افزاید:
پدرم از نظر فردی، هم تیرانداز بسیار ماهری بود و هم اسب سواری تیزتک و به راستی در شهر خودمان، تبریز بی رقیب بود، هم خطّاطی برجسته بود، هم نقّاش و طرّاحی ورزیده، هم دستی به قلم داشت و هم طبعی روان در سرایش اشعار ناب عارفانه و ....،
امّا از نظر شخصیت علمی و اجتماعی هم استاد صرف و نحو عربی بود هم معانی و بیان هم در اصول و کلام کم نظیر بود و هم در فقه و فلسفه، هم از ریاضی ، حساب و هندسه و جبر حظّی وافر داشت و هم از اخلاق اسلامی، هم در ستاره شناسی (نجوم) تبحّر داشت هم در حدیث و روایت و خبر و ...
شاید باور نکنید که پدربزرگوار من، حتی در مسائل کشاورزی و معماری هم صاحب نظر و بصیر بود و سال ها شخصاً در املاک پدری در تبریز به زراعت اشتغال داشت و در ساختمان مسجد حجّت در قم عملاً طرّاح و معماری اصلی را عهده دار بود و تازه اینها گوشه ای از فضایل آن شاد روان بود وگرنه شما می دانید که بی جهت به هر کس لقب علاّمه نمی دهند و همگان بخصوص بزرگان و افراد خبیر و بصیر هیچ کس را علاّمه نمی خوانند مگر به عمق اطّلاعات یک شخص در تمام علوم و فنون عصر ایمان آورده باشند.

از منظر بزرگان:
امام خمینی رحمه الله:
آقای طباطبایی مرد بزرگی است و حفظ ایشان با این مقام علمی لازم است.

مقام معظم رهبری حفظه الله:
این چشمه جوشان و فیّاض دانش و عرفان و تقوای اسلامی علاّمه طباطبایی در راه تعلیم و تربیت شاگردانی که هر یک در عالم اسلام دانشمندی برجسته اند، توقیفی کم مانند داشته است... آیت الله علاّمه طباطبایی مجموعه ای از معارف و فرهنگ اسلام بود.

شهید مطهّری رحمه الله:
این مرد واقعاً یکی از خدمتگزاران بسیار بزرگ اسلام است، او به راستی مجموعه تقوا و معنویت است، در تهذیب نفس مقامات بسیار عالی طی کرده... کتاب تفسیرالمیزان ایشان یکی از بهترین تفاسیری است که برای قرآن مجید نوشته شده است... من می توانم ادّعا کنم که بهترین تفسیری است که در میان شیعه و سنّی از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است.

آیت الله جوادی آملی حفظه الله:
علاّمه طباطبایی، عارف کامل بود، عارفی بود که خدای متعال مهمترین آرمان و آمال او بود. علاّمه طباطبایی عصاره شرح صدر بود... اگر استاد علاّمه طباطبایی را فارابی عصر بنامیم سخنی به گزاف نگفته ایم.

آیت الله حسن زاده آملی حفظه الله:

به محضر مبارک جناب آیت الله حاج شیخ محمّدتقی آملی - رضوان الله تعالی علیه - مشرّف شدم که سخن از علاّمه طباطبایی، به میان آوردم. مرحوم آقای آملی به من فرمودند: آقا اگر کسی باید در تحت تصرّف و تعلیم کاملی به جایی برسد و قدمی بر دارد، من برای شما بهتر از جناب آقای طباطبایی، کسی را نمی شناسم.

آیت الله جعفر سبحانی:
از نظر علمی و فرهنگی نباید مرحوم علاّمه طباطبایی را یک فرد به حساب بیاوریم، چرا که ایشان به تنهایی خود یک امّت بود... از نظر اشاعه فرهنگ اسلامی و تحکیم آن در این عصر کار امّتی را انجام داد. مرحوم علاّمه طباطبایی، فلسفه را از آن حالت عرضی به حالت فرشی درآورد و به اصطلاح آن را عمومیت بخشید.
آیت الله ابراهیم امینی:
علاّمه طباطبایی از آن شخصیت هایی است که در تمام رشته های علمی، فلسفی و اسلامی تخصّص و تبحّر داشته، شخصیت کم نظیری در میان علمای اسلامی است.

آیتالله العظمی خویی:
او یک مغز متفکّر و انسان فوق العاده قوی و نیرومندی است.

محمّد جواد مغنیه (نویسنده معروف لبنانی):
از وقتی که المیزان به دست من رسیده است، کتابخانه من تعطیل شده و پیوسته روی میز مطالعه من کتاب المیزان قرار دارد.

بهاءالدّین خرم شاهی:
المیزان، مهمترین و جامع ترین تفسیر شیعه پس از مجمع البیان طبرسی در قرون جدید است.

دکتر حدّاد عادل:
در یکی از مسافرتهای خارجی با دانشمندی مسلمان که اهل مالزی بود برخورد نمودم، دیدم او از حوزه های علمیه ما تنها یک چیز داشت و آن تفسیر المیزان علاّمه طباطبایی بود که اشتیاقی نسبت بدان داشت و می گفت از بیروت تهیه نموده ام و ما در آنجا به خود می بالیدیم که دانشمندی داریم که در عصر خود جهانی شده است.

آثار:
تفسیرالمیزان:
این کتاب حاصل بیست سال کوشش و پشتکار مرحوم علاّمه رحمه الله است. دایره المعارفی گرانبها و دربردارنده بحثهای فلسفی، اجتماعی، روایی، اعتقادی، تاریخی و ... با تکیه بر آیات قرآن کریم است.
بِدایَهُ الحِکمه:
کتابی است بسیار مفید و حائز اهمّیت که به منظور یک دوره تدریس فشرده فلسفه برای دوستداران علوم عقلی در مدرسه حقّانی قم و به درخواست شهید قدّوسی تدوین شد. در این کتاب همچون نِهایه از متون درسی حوزه و برخی دانشگاه های کشور قرار گرفته است.
نِهایَهُ الحِکمه:
این اثر برای تدریس فلسفه با توضیحی بیشتر و عمقی افزونتر و سطحی عالی تر تدوین شد.
اصول فلسفه و روش رئالیسم:
بینش علامه و شناخت مقتضیات زمان و مکان باعث نگارش این اثر نفیس شد. مباحثی که در آن روز ماتریالیست ها و مادّیون مطرح می کردند تا با انحراف اندیشه جوانان، کویری بی حاصل از پهنه وجود آدمیان به وجود آورند موجب شد مرحوم علاّمه طباطبایی قلم به دست بگیرد، اثری گرانقدر و روشنی آفرین برای همیشه پدید آورد.
شیعه در اسلام:
در این اثر گرانبها کیفیت پیدایش شیعه، انشعابات آن، اعتقادات شیعه دوازده امامی، توحید، نبوت، معاد و امامشناسی بحث شده و در پایان پیرامون تاریخ زندگی دوازده امام علیهم السّلام و ظهور امام عصر، حضرت مهدی عجّل الله تعالی فرجه الشّریف به اختصار نکات بسیار مفیدی بیان شده است. این کتاب به زبان انگلیسی نیز ترجمه شده است.
روابط اجتماعی در اسلام:
انسان و اجتماع، انسان و رشد اجتماعی او، پایه زندگی اجتماعی، آزادی در اسلام، مرز مملکت اسلامی و پیروزی دین حق در سراسر جهان عناوین این کتاب پرارج است.
عقاید و دستورهای دینی:
تعریف دین، ارتباط با خدا و آثار آن، فطری بودن دین، تاریخ ادیان، پیامبران گذشته و انبیای اولوالعزم، دعوت رسول خدا و هجرت و جنگهای ایشان، امامت استمرار نبوت، ولایت و اهل بیت علیهم السّلام مباحثی اخلاقی برای خودسازی و جامعه سازی، مباحثی فقهی علمی و .. از مطالب این کتاب است.
بررسی های اسلامی:
مجموعه ای است زرّین از مقالات و رساله های استاد که همچون دایره المعارفی گرانبها در علوم اسلامی نورافشانی می کند.
محاکمات بین دو مکاتبات:
نظرات مرحوم علاّمه طباطبایی پیرامون مجموعه مکاتبات عارف فرزانه مرحوم سیّداحمد کربلایی به حکیم نامدار، مرحوم محمّدحسین کمپانی غروی است.
لُبُّ اللُّباب:
مجموعه درسهای اخلاق استاد که در سالهای 1369 و 1368 هجری قمری برای برخی از فضلای حوزه علمیّه قم بیان فرموده اند.

***************************************************************

منبع: علاّمه سیّد محمّدحسین طباطبایی، مجموعه مفاخر ایران زمین، جلد 9، مرکز آموزش سازمان فرهنگی، هنری شهرداری تهران، چ اوّل 1385