«معنای مراقبه بر مبنای وحدت وجود»
«معنای مراقبه بر مبنای وحدت وجود»
«معنای مراقبه بر مبنای وحدت وجود»
وحدت شخصیه وجود (وحدت تجلّی): این معنا از وحدت وجود، دارای تفاوتی اساسی با معنای اول از وحدت وجود است. در این معنا، اگرچه که حقیقت وجود واحد و منحصر به فرد است اما کثرات باطل، خیالی و موهوم محسوب نمی گردند بلکه این کثرات عبارتند از ظهورات و تعینات حقیقت وجود. برای تبیین این مفهوم از تمثیل آینه و شخص ناظر در آن استفاده می کنند. شخص ناظر، ضمن آن که در آینه ظهور پیدا کرده است، وجود وی گرفتار تغییر و یا نقصانی نگردیده است. خداوند نیز، بدون آن که در آن حقیقت وجود تغییری روی داده باشد، در عالم تجلّی نموده است. از این نوع وحدت به وحدت تجلّی تعبیر شده است.
وحدت سعی وجود
وحدت شخصیه وجود (وحدت سعی): در این معنا نیز، ضمن تأکید بر وحدت شخصیه، کثرات یکسره باطل شمرده نمی شوند و حقیقت وجود به دلیل وسعت و احاطت خود کثرات را نیز در برمی گیرد. تمثیل نفس و قوای آن بیانگر این نوع وحدت است. درواقع، وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت می باشد. نفس ناطقه انسان خود واحدِ شخصی است اما در عین این وحدت، با سایر قوای نفس از ظاهره و باطنه مشاعر و قوای طبیعیه متحد و یکی است. به نظر می رسد که این تعبیر از وحدت وجود، تفاوت چندانی با معنای قبل نداشته باشد و بتوانند قابل جمع باشند. آن چه که در این دو معنا از وحدت وجود مهم است این است که حقیقت وجود، برخلاف معنای اول، دیگر به منزله کلی طبیعی نیست و خود دارای دو مرتبه است: مرتبه ذات و مرتبه مجالی و ممکنات. درواقع هر دو مرتبه یاد شده واجب هستند؛ با این تفاوت که مرتبه مجالی و ممکنات محتاج و نیازمند به مرتبه ذات است.
ظهور ذات احدی در هیکل ممکنات، به اندازۀ استحقاق آن هاست و تنها انسان کامل است که می تواند مظهر اسم الله در صورت ممکنات باشد. اختلاف اصلی عرفا با متکلمین در همین بحث مخلوقیت و خالقیت است. عرفا مخلوقات یا ممکنات را ظهور حق در ممکنات می دانند و نه جدای از حق که دوگانگی بین خالق و مخلوق باشد. البته فلاسفه ای مثل ملاصدرا این موضوع را بوسیله تشکیک در وجود مطرح کرده اند که خداوند به عنوان واجب الوجود در بالاترین مرتبه از وجود یا اشد الوجود است که آن عالم لاهوت می گویند و بعد عالم چبروت یا عقول است که مرتبه نازله ذات حق است و سپس مرتبه ملکوت یا عالم مثال است که ملائکه و صور مثالی و برزخی در این مرتبه قرار دارند و پایین ترین مرحله وجود ناسوت یا عالم ماده است که عالم حرکت است.