آیا خداوند، قاتل حمزه سیدالشهداء را بخشید؟
و در مجمع البیان از کلبى نقل کرده که در تفسیر آیه مورد بحث گفته است:
این آیه درباره مشرکین یعنى وحشى و یاران او نازل شده، چون وقتى وحشى حمزه را کشت، و قرار بود که اگر او را به قتل برساند آزادش کنند، و به عهد خود وفا نکردند، او و یارانش از کار خود پشیمان شدند، و نامه اى از مکه براى رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله) فرستادند، مشعر به این که ما از کرده خود پشیمان شده ایم، و چیزى مانع اسلام آوردن ما نیست مگر آن مطلبى که ما از تو در مکه شنیدیم، گفتى:
«و الّذین لا یدعون مع اللّه الها آخر، و لا یقتلون النفس الّتى حرّم اللّه الا بالحق، و لا یزنون...».
و ما تاکنون هم شرک ورزیدیم، و به جز خداى تعالى معبودهایى پرستیدیم و هم خون کسى را که خدا خونش را محترم مى دانست بریختیم، و هم زنا کردیم، اگر این مانع در کار نبود ما به پیرویت در مى آمدیم، در پاسخ آنان این آیه نازل شد که:
«الَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُوْلَئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا* وَ مَن تَابَ وَ عَمِلَ صَالِحًا فَإِنَّهُ یَتُوبُ إِلَى اللَّهِ مَتَابًا»
مگر آن کسان که توبه کنند و ایمان آورند و کارهای شایسته کنند خدا، گناهانشان را به نیکیها بدل می کند و خدا آمرزنده و مهربان است * و هر که توبه کند و کار شایسته کند، به شایستگی نزد خدا بازگردد.
و رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله) دو آیه را براى وحشى و یاران او فرستاد، همین که آیه را خواندند، نامه اى به مضمون به آن جناب نوشتند: که مضمون این دو آیه شرط سنگینى است، مى ترسیم حریف آن نشویم، چون در آن عمل صالح شرط شده و ما مى ترسیم اهل آن نباشیم، دنبال این نامه وحشى آیه شریفه:
«ان اللّه لا یغفر ان یشرک به و یغفر ما دون ذلک لمن یشاء»
نازل شد، و رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله) آن را براى وى و یارانش فرستاد، وقتى آیه را خواندند مجددا نامه نوشتند: مى ترسیم از آنهایى نباشیم، که مشیت خدا بر آمرزش آنان تعلق گرفته باشد، دنبال این نامه آیه شریفه:
«یا عبادى الّذین اسرفوا على انفسهم لا تقنطوا من رحمه اللّه ان اللّه یغفر الذنوب جمیعا»
نازل شد رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله) این آیه را نیز براى آنان فرستاد، وقتى آن را خواندند دسته جمعى به اسلام در آمدند، و نزد رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله) برگشتند، رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله) اسلامشان را پذیرفت و آنگاه به وحشى فرمود: به من خبر بده حمزه را چگونه کشتى؟ وقتى جریان را به عرض رسانید فرمود: واى بر تو دیگر تو را نبینم خود را از من غایب بدار، او هم بعد از این جریان به شام رفت، تا مرگش فرا رسید.
این روایت جعلی است
علامه طباطبایی:
فخر رازى این روایت را در تفسیر خود از ابن عباس نقل کرده، و دقت در موارد این آیات که در روایت آمده رسول خدا آنها را براى وحشى مى فرستاده جاى هیچ شکى باقى نمى گذارد، روایت ساختگى است، و سازنده آن مى خواسته با جعل این حدیث ثابت کند که گناهان وحشى و یارانش آمرزیده شده، هر چند که تمامى گناهان کبیره و صغیره را مرتکب شده باشند، و به این منظور آیاتى از مواضع مختلف قرآن را جمع کرده از یک جا استثنا و از جاى دیگر مستثنا منه را گرفته است، با این که هر یک از این آیات در جاى مخصوصى قرار دارد، که قبل و بعد آن ارتباط و اتصال با آن دارد، و آن چنان به هم مربوطند که سیاق واحدى را تشکیل داده، نمى شود آن آیه را از قبل و بعدش برید، و جاعل این حدیث این کار را کرده، هر یک از آیات را از سیاق خاص به خود بریده و سپس جورى آنها را ردیف کرده که با این رد و بدل شدن نامه بین رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله) و وحشى مناسب شود.
و چه خوب گفته است مفسرى که بعد از اشاره به این روایت گفته: مثل اینکه جاعلین این حدیث خواسته اند بگویند خدا و وحشى با یکدیگر شوخى داشتند و براى اثبات این مدعاى خود این حدیث را جعل کرده اند.
پس جاعل این روایت جز این منظورى نداشته که وحشى را با مغفرتى حتمى و مهر شده شرافت بدهد، مغفرتى که با وجود آن هیچ گناهى هر قدر هم شنیع باشد ضرر ندارد، و سپس نتیجه گرفته که به کلى مجازاتى که در برابر گناهان تشریع شده همه بر داشته شده، غافل از این که لازمه برداشته شدن مجازات برداشته شدن تکلیف از بشر است، همان عقیده اى که نصرانیها بدان معتقدند، و بلکه شنیع تر از آن است، براى این که نصرانیها - مسیحى ها _ اگر مجازات را مرفوع مى دانند به این بهانه مرفوع مى دانند که عیسى (علیه السلام) خود را فداى گنه کاران نموده جان خود را داده و مجازات گنه کاران را خریده، ولى جاعل این روایت صرفا به خاطر دل وحشى تکلیف را از بشر برداشته است.
حال ببینیم این آقا (وحشی) که به حکم این روایت دروغین به خاطر وى تکلیف از عموم بشر برداشته شده کیست؟ وى برده اى بوده از «ابن مطعم»، که (به تحریک هنده مادر معاویه و همسر ابوسفیان در جنگ احد به نامردى و بدون این که در برابر حمزه قرار گیرد) حمزه را به قتل رسانید، و سپس به مکه برگشت، و بعد از فتح طایف به اسلام در آمد، و رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله) به او فرمود: از این به بعد خودت را به من نشان مده، و او به شام رفت و در حمص سکونت یافت، و وقتى عمر به خلافت رسید، او را ماءمور کتابت دیوان کرد، و چون دائما شراب مى خورد، این شغل را از او گرفت، و چند نوبت به همین خاطر شلاق خورد، و در زمان خلافت عثمان مرد، و بطورى که در روایات آمده علت مرگش همان شراب خورى شد.
ابن عبدالبر در کتاب استیعاب، به سند خود از ابن اسحاق، از عبداللّه بن فضل، از سلیمان بن یسار، از جعفر بن عمرو بن امیه ضمرى روایت کرده که گفت : من و «عبداللّه عدى ابن خیار» به مسافرتى رفتیم، و در سفر به شهر حمص رسیدیم، که وحشى در آنجا بود، با خود گفتیم چه خوب است به دیدنش برویم، و از جریان کشته شدن حمزه خبر بگیریم، که چگونه او را کشت، به مردى برخوردیم، پرسیدیم: وحشى را کجا مى توان دید؟ او گفت با این مرد چکار دارید، مردى است که دائما مست است، هوش و حواس درستى ندارد، ولى اگر وقتى به دیدنش بروید که سر حال باشد مردى عرب را خواهید یافت که تا دلتان بخواهد برایتان حرف مى زند، و از هر چیزى بپرسید جواب مى دهد، و اگر دیدید سر حال نیست، برگردید.
کیوان